Zabytki w Czańcu i bliskich okolicach

DWÓR WCZESNOBAROKOWY
Do najcenniejszych zabytków architektury ziemi żywieckiej należy dwór obronny w Czańcu. Wzniesiony został, jak przypuszcza się - w pierwszej połowie XVII wieku. Ma charakter wczesnobarokowej budowli, usytuowany jest na lekkiej pochyłości i otoczony prostokątnym murem z okrągłymi bastionami w narożnikach. Mieściły się w nich strzelnice.

Jest to budowla murowana, piętrowa, od strony południowej podpiwniczona, trójskrzydłowa, wewnątrz posiada prawie kwadratowy dziedziniec.
Budynek stanowi swego rodzaju miniaturę założenia "palazzo in fortezza". Był pierwotnie wystawną rezydencją, otoczoną dla bezpieczeństwa systemem niewielkich umocnień bastionowych. Typowym przykładem tego typu budowli jest np. zamek Lubomirskich w Nowym Wiśniczu.

Dwór jest piętrowy, zbudowany na planie prostokąta. Można go nazwać małym zameczkiem, bowiem jego korpus otacza z trzech stron niewielki wewnętrzny dziedziniec. Czwarta strona dziedzińca jest zamknięta przez niewielką, arkadową galerię (obecnie zamurowaną). Budynek przykrywa mansardowym, łamany dach, kryty gontem. Całość jest otynkowana. Na dziedziniec prowadzą dwa przejazdy, od strony wschodniej i zachodniej.

We wnętrzu zachowało się niewiele szczegółów architektonicznych, pochodzących z pierwotnej, renesansowej budowli. Większość dawnych sklepień została zniszczona i zastąpiona przez współczesne, żelbetonowe stropy.
Piętrowa galeria tworzy czwarte skrzydło. Niektóre z izb dworu posiadają sklepienie kolebkowe, inne mają stropy. Znajdują się one również w pomieszczeniach na piętrze.

W narożniku budynku, gdzie znajdowała się kaplica ze sklepieniem klasztornym, wczesnobarokową ozdobą stiukową znajdują się lunety z drugiej połowy XVIII wieku. Na jednym z kartuszy znajduje sie herb Stokłowskich "Drzewica", ówczesnych właścicieli dworu.

Inne rzeźby przedstawiają maszkarony, główki aniołów i girlandy owoców.
Zamek ten był kolejno właśnością: Stokłowskich herbu Drzewica, a od początku XVIII wieku do 1764 r. hr. Franciszka Szwarcenberg-Czarnego herbu Nowina, kasztelana oświęcimskiego, właściciela andrychowskiego klucza, a po nim Franciszka Łodzińskiego herbu Radwan.

W wieku XIX Czaniec należał do szlachcia Jerzego Dobrzańskiego herbu Sas, który go sprzedał w 1808r. księciu Albrechtowi Sachsen de Teschin, po którym drogą spadku w 1822r. przeszedł na własność żywieckich Habsburgów.

Po 1918 roku Karol Stefan Habsburg przekazał zamek i cały majątek w ziemski Czańcu dla Polskiej Akademii Umiejętności.

W ostatnich latach zamek jest własnością prywatną, został częściowo odrestaurowany i zabezpieczony przed ruiną. Obiekt ten ze względów architektonicznych godny jest zwiedzania.

Otaczające dwór fosy i mur z narożnymi bastejami zachowany jest w stopniu szczątkowym, pozostał po nim obwód murów i przyziemie jednaj z baszt.
Dwór otoczony jest przez resztkę drzew dawnego założenia parkowego. Pod sam niemal budynek doprowadza teraz asfaltowa szosa. Biegnie ona blisko kilometr po trasie dawnego podjazdu, wzdłuż alei starych drzew, uznanej za pomnik przyrody.



KOŚCIÓŁ PARAFIALNY
Będąc w Czańcu, warto zajrzeć do miejscowego kościoła parafialnego, wzniesionego w okresie międzywojennym na miejscu poprzedniego, XVII-wiecznego. Ze starej świątyni zachowała się barokowa wieża, XVI-wieczny obraz Matki Boskiej malowany na desce oraz rokokowe ołtarze, ambona i chrzcielnica.


Z zapisków historycznych wiemy, iż w roku 1607 czaniecki kościół uległ spaleniu, a na jego miejscu wybudowano nowy, który przetrwał do 1737 roku. W roku 1764 Franciszek Czarny postanowił wybudować kościół murowany.

Budowę kolejnego kościoła rozpoczęto w październiku roku 1921. W budowę zaangażowano całą miejscową ludność.

Z parafii św. Bartłomieja w Czańcu wywodzą się korzenie rodzinne ongiś Karola Wojtyły, ś.p. Papieża Jana Pawła II, o czym przeczytać można tutaj »


RUINY ZAMKU NA WOŁKU
Rozpoczęcie budowy zamku nastąpiło w połowie XIV wieku, na polecenie księcia oświęcimskiego Jana I Scholastyka, panującego w latach 1321 (1324)-1372. Jednak pierwsza historyczna wzmianka o nim pochodzi z roku 1396. Wówczas książę oświęcimski Jan III uposażył na zamku swoją żonę. W latach 1445-1456, za panowania Jana (Janusza) IV, zamek był obwarowany i zdolny do odparcia wojsk królewskich. Zburzenie zamku nastąpiło w roku 1476 na polecenie Kazimierza Jagiellończyka, jako kara dla jego właściciela Mikołaja Komorowskiego, za popieranie króla węgierskiego Macieja Korwina.




WAROWNIA NA BUKOWCU.
Była to prowizoryczna budowla wykonana przez Skrzyńskich w 1462 r.
Ponieważ po warowni nie pozostał żaden ślad, można jedynie przypuszczać, że znajdowała się na wzgórku nad rzeźnią w Porąbce, tam gdzie obecnie znajduje się osiedle Pogorzelica.

Według Kronik warownia była zbudowana na Bukowcu, tak też nazywano już wtedy całe wniesienie ciągnące się od Porąbki do Czańca, poniżej stoku Palenicy. Od strony wschodniej (od Palenicy) warownia musiała być zabezpieczona wałem ochronnym, ponieważ tu teren jest płaski, łatwo dostępny, a z pozostałych stron wzgórze ma urwiste brzegi. Być może jednak i z tej strony zabezpieczono warownię dodatkowo wałami ochronnymi.

Prawdopodobnie w 1462 r. przybyło tutaj około 1500 rycerzy pod wodzą Skrzyńskich. Usadowili się oni w warowni na Bukowcu w celu zaatakowania wojsk królewskich w okolicach Kęt i Oświęcimia a także na Wołku. Przeciw nim skierowano wojska pod dowództwem starosty Pieniążka. Rozpoczęły one oblężenie warowni, a po miesiącu, na skutek braku żywności, załoga skapitulowała. Po wypędzeniu Skrzyńskich wojska królewskie zniszczyły zupełnie prowizoryczną fortyfikację.


FABRYKA TEKTURY I UNIKATOWE TURBINY GIRARDA
Zabytki unikatowe: [...] Turbiny fabryki tektury w Czańcu byly uruchomione w 1880 r. i posiadały przełyk instalowany po 3,0 m3/sek, przy spadzie użytecznym rzędu 6,25 m i posiadały ilość obrotów nominalnych 60 obr/min. Ich moc wynosiła do 190KM.



ZABYTKI INNE
Kaplica pod szkołą, kaplica na trzonce, grób nieznanego żołnierza, stara strażnica, kaplica na bukowcu, kaplica na Górnym Czańcu, przydrożne kapliczki.
POZOSTAŁE OKOLICZNE ZABYTKI:
- dworek w Kobiernicach
- kościółek w Kobiernicach (nie istnieje - wyburzony w 2005 roku)
- kaplica św. Urbana w Porąbce
- pamiątkowy obelisk na cmentarzu w Czańcu, na którym widnieje drzewo genealogiczne rodu Wojtyłów. Obelisk upamiętnia pochowanych w tym miejscu przodków Jana Pawła II.

---

Pliki do tego artykułu:

Informacje o zabytkowych turbinach Girarda
używanych w czanieckiej fabryce tektury